Lesbrief Mobiliteit (2e druk)
Inleiding
De snelheid waarmee we ons verplaatsen, is in de loop van de tijd sterk toegenomen. Vroeger moesten Romeinse soldaten duizenden kilometers te voet afleggen om de grenzen van hun rijk te bereiken. Ook in de zestiende eeuw verplaatsen we ons nog tamelijk langzaam. De Hollandse VOC-schepen naar Indië zijn maanden onderweg. In de negentiende eeuw, na de uitvinding van de stoommachine, gaat het een stuk sneller. Maar de vaart komt er pas goed in met de toepassing van de verbrandingsmotor in allerlei vervoermiddelen.
Hoofdstuk 1
Hoofdstuk 2
Ruiltransacties en welvaart
Welvaartstheorie
De welvaartstheorie gaat er vanuit dat de welvaart kan toenemen door ruiltransacties. Door de totstandkoming van een ruiltransactie kunnen consument en producent een surplus realiseren en dat vergroot de welvaart. De totale welvaart is Pareto-efficiënt of Pareto-optimaal als de welvaart van één persoon niet kan toenemen zonder dat de welvaart van iemand anders afneemt.
Ans en Bob bereiken samen een welvaart van maximaal 50.
Figuur: Pareto-efficiënt
In de figuur zijn X en Y Pareto-efficiënt, C is niet Pareto-efficiënt.
Het Pareto-criterium doet geen uitspraak over de wenselijkheid of rechtvaardigheid van een verdeling.
Kritiek op de welvaartstheorie is dat zijn geen rekening houdt met activiteiten in de informele sfeer en geen rekening houdt met externe effecten.
Consumentensurplus en producentensurplus
Het individuele consumentensurplus is het verschil tussen de betalingsbereidheid (baten) van de consument en de prijs (kosten) die hij moet betalen. Het consumentensurplus van alle kopers bij elkaar is het totale consumentensurplus. Het individuele producentensurplus is het verschil tussen de prijs en de leveringsbereidheid (marginale kosten) van de producent. Het producentensurplus van alle producenten bij elkaar is het totale producentensurplus. Het totale surplus (= welvaartswinst) is de som van consumentensurplus en producentensurplus.
Vraaglijn en aanbodlijn
De vraaglijn geeft de betalingsbereidheid van de consumenten weer. De aanbodlijn geeft de leveringsbereidheid van de producenten weer. Een producent zal zijn product niet aanbieden beneden de marginale kosten. De marginale kostenlijn geeft aan hoeveel een producent aanbiedt bij een bepaalde prijs. Conclusie, bij volledige mededinging valt de marginale kostenlijn samen met de aanbodlijn.
Surplus bij evenwicht
Volgens welvaartseconomen is op een markt van volledige mededinging het totale surplus en dus de totale welvaart maximaal bij marktevenwicht. Er is geen combinatie van prijs en hoeveelheid te bedenken die een groter surplus oplevert. In die situatie worden de productiefactoren die bedrijven gebruiken het meest efficiënt aangewend of gealloceerd.
De ideale arbeidsmarkt in theorie
Hoewel de arbeidsmarkt niet alle kenmerken van volledige mededinging heeft, wordt in de economische theorie deze markt vaak opgevat als een markt van volkomen concurrentie. Vraag en aanbod bepalen de prijs (loon) en de hoeveelheid (werkgelegenheid). De veronderstelling is dan dat arbeid homogeen is en de arbeidsmarkt transparant. Dat is bij benadering waar voor deelmarkten binnen de arbeidsmarkt, zoals de markt van ongeschoolde arbeid of de markt voor leerkrachten in het basisonderwijs.
De lijn van het aanbod van arbeid geeft een beeld van de leveringsbereidheid van de werknemer. Naarmate het loon hoger is, zullen meer mensen bereid zijn arbeidskracht te leveren. De lijn van de vraag naar arbeid is een weergave van de betalingsbereidheid van de werkgever. Naarmate het loon hoger is, zullen werkgevers minder bereid zijn werknemers in dienst te nemen, omdat de productiviteit van de werknemer dan lager kan zijn dan het loon. Zolang de gevraagde hoeveelheid arbeid afwijkt van de aangeboden hoeveelheid arbeid zal het loon zich aanpassen. Dit aanpassingsproces, ook wel het prijs- of marktmechanisme genoemd, zorgt ervoor dat vraag en aanbod op de arbeidsmarkt aan elkaar gelijk worden. Grafisch gezien vindt er zowel langs (over) de vraaglijn als langs (over) de aanbodlijn een verschuiving plaats. We hebben tot nu toe verondersteld dat vraag naar arbeid en aanbod van arbeid alleen afhankelijk zijn van de hoogte van het loon. In werkelijkheid zijn er ook andere factoren die vraag en aanbod op de arbeidsmarkt beïnvloeden. Als deze factoren veranderen, verschuift de vraaglijn of de aanbodlijn naar links of naar rechts.
Surplussen op de arbeidsmarkt
Het verschil tussen het evenwichtsloon en het minimale loon waartegen iemand bereid is arbeid te leveren noemen het werknemerssurplus. De welvaart van de werknemer stijgt met het surplusbedrag. Het verschil tussen de betalingsbereidheid van de werkgever en het evenwichtsloon noemen we het werkgeverssurplus. Door transacties af te sluiten op de arbeidsmarkt kunnen werkgevers en werknemers een surplus verwerven en hun welvaart vergroten. Bij het evenwichtsloon is de welvaartswinst maximaal. We noemen dit Pareto-efficiënt evenwicht. De welvaartswinst kan niet worden vergroot door een ander uurloon dan het evenwichtsloon te kiezen. Als de arbeidsmarkt een markt van volledige mededinging zou zijn, komt onvrijwillige werkloosheid niet voor. Iemand die bij het evenwichtsloon geen baan heeft, heeft een te hoge leveringsbereidheid. Hij kiest ervoor vrijwillig werkloos te zijn.
links
Vraag en aanbod (video 9 min.)
Collectieve vraagcurve en consumentensurplus (video 13 min.)
Consumenten- en producentensurplus (video 13 min.)
Arbeidsmarkt (video 2 min.)
Flexibiliteit op de arbeidsmarkt (video 6 min.)
Begrippenlijst hoofdstuk 2
Hoofdstuk 3
Marktverstoring door overheidsingrijpen
De vrije marktwerking biedt niet altijd de gewenste uitkomst. Soms zijn de prijzen te hoog of te laag of worden sommige goederen te veel of te weinig geproduceerd. We spreken dan van marktfalen. Marktfalen leidt er toe dat de overheid ingrijpt in het vrije marktgebeuren door bijvoorbeeld een minimumprijs of maximumprijs op te leggen. Het overheidsingrijpen gaat gepaard met een verlies aan welvaart.
Maximumprijs
Een maximumprijs wordt ingesteld om de consumenten te beschermen. Een maximumprijs ligt altijd onder de marktprijs (evenwichtsprijs) en leidt tot een vraagoverschot (aanbodtekort). Door het instellen van een maximumprijs verschuift een deel van het surplus van producent naar consument, in de figuur wordt dat weergegeven door de rechthoek met als coördinaten (0;15), (4;15), (4;20) en (0;20). De krimpende markt veroorzaakt een welvaartsverlies. De afname van de welvaart als gevolg van de daling van het aantal transacties wordt weergegeven door de Harberger driehoek met als coördinaten (4;15), (6;20) en (4;30).
Minimumprijs
De minimumprijs wordt ingesteld om de producent te beschermen en ligt altijd boven de marktprijs (evenwichtsprijs). Het is/was de manier om de boeren te verzekeren van een redelijk inkomen. Een minimumprijs leidt tot een aanbodoverschot (vraagtekort). Een minimumprijs wordt ook garantieprijs (de prijs die de boeren gegarandeerd krijgen) of interventieprijs (zodra de marktprijs onder de minimumprijs zakt, intervenieert de overheid). De interventie vindt plaats door het opkopen – tegen de gestelde minimumprijs – van de overschotten door de overheid. Het op deze wijze interveniëren van de overheid in de EU heeft geleid tot boterbergen en melkplassen. Deze overschotten werden door de EU met exportsubsidies kunstmatig verlaagd om zo te kunnen concurreren op de wereldmarkt. Tegelijkertijd moesten invoerrechten voorkomen dat goedkopere landbouwproducten in de EU afgezet konden worden. Onder druk van onder meer de WTO wordt het systeem van prijssteun in de EU geleidelijk vervangen door inkomenssteun. Voor melk geldt tot 2015 nog wel een minimumprijs maar ook een productiequotum. Overschrijding van dit quotum leidt tot superheffing.
Door het instellen van een minimumprijs verschuift een deel van het surplus van consument naar producent, in de figuur wordt dat weergegeven door de rechthoek met als coördinaten (0;150), (90;150), (90;180) en (0;180). Het opkopen van het overschot door de overheid vergroot het producentensurplus. Het totale surplus van consumenten en producenten neemt hierdoor toe met de driehoek aangeduid met de volgende coördinaten (150;150), (210;180) en (90;180). Tegenover deze toename staat wel een welvaartsverlies voor de belastingbetalers. Zij betalen het opkopen door de overheid.
Minimumloon
Ook op de arbeidsmarkt grijpt de overheid in de prijsvorming in. Door de vrije marktwerking kan op een deelmarkt van de arbeidsmarkt het loon zo laag worden dat een werknemer niet meer in zijn levensonderhoud kan voorzien. De overheid stelt daarom een minimumloon in.
Indirecte belastingen
Accijnzen, btw en invoerrechten zijn indirecte belastingen. De verkoper ontvangt de belasting van de koper en draagt die af aan de overheid. Indirecte belastingen zijn kostprijsverhogende belastingen.
Voor de eerste levensbehoeften bedraagt de btw 6%, voor de andere producten 19%. Accijnzen worden geheven om het gebruik van goederen zoals alcohol, tabak en benzine te ontmoedigen. Voor de producent werkt accijns als een verhoging van de variabele kosten en dus van de marginale kosten. Als gevolg van deze verhoging verschuift de aanbodlijn (A ? A’). We zien dat er een verschuiving plaatsvindt van het surplus van consumenten en producenten naar de overheid. Tevens leidt de accijns tot een inkrimping van de productie en tot afname van de welvaart gelijk aan de Harberger driehoek (B + C).
Indirecte subsidie
Door prijs verlagende subsidies krijgen zowel consumenten als producenten een extra surplus. Door prijs verlagende subsidies kan het product tegen een lagere prijs dan de marktprijs aangeboden worden en neemt de afzet toe. Omgekeerd leiden extra heffingen door de overheid tot een afname van het totale surplus. Een heffing verhoogt de marginale kosten en daarmee de prijs van het product. De mate waarin de producent er in slaagt de heffing door te berekenen in de prijs van het product is afhankelijk van de hellingen van de vraaglijn en de aanbodlijn en dus van de prijselasticiteit van vraag en van aanbod. Ook de grootte van het welvaartsverlies als gevolg van de heffing is afhankelijk van de prijselasticiteit van vraag en van aanbod.
Loonbelasting
Welvaartseconomen wijzen erop dat belastingheffing welvaartsverlies veroorzaakt doordat markten worden verstoord. Gezocht wordt naar een systeem van optimale belastingheffing waarbij de welvaartsverliezen zo beperkt mogelijk blijven. De belastingheffing is optimaal als die leidt tot zo min mogelijk verstoringen, de overheid voldoende ontvangsten heeft, de inkomens herverdeeld worden en ook andere politieke doelen worden bereikt.
links
Overheidsingrijpen in prijsvorming (video 15 min.)
Maximum- en minimumprijs (www.economielokaal.nl)
Verlaging maximum roamingtarief (www.nu.nl)