Lesbrief Markt en Overheid (6e druk)
In de lesbrief Markt en Overheid staan de verschillende marktvormen centraal. Achtereenvolgens komen aan bod de markt van volledige mededinging (volkomen concurrentie), monopolie, oligopolie en monopolistische concurrentie.
De markt levert niet altijd de door de overheid gewenste uitkomsten. Zo kan de prijs van een product te hoog of te laag zijn, voldoen de producten niet aan de gewenste kwaliteit of worden producten niet gemaakt terwijl er wel behoefte aan is. Daarom bemoeit de overheid zich met de productie. Welzijn en milieu kunnen ook motieven zijn voor de overheid om in te grijpen.
links
Marktvormen (video 15 min.)
Hoofdstuk 1
Volkomen concurrentie
Een markt van volledige mededinging of volkomen concurrentie kenmerkt zich door:
• een groot aantal aanbieders: een individuele producent is klein en heeft geen invloed op de prijs.
• een homogeen product: voor de consument zijn alle exemplaren van het product identiek.
• transparante (doorzichtige) markt: vragers naar en aanbieders van het product zijn op de hoogte van het totale aanbod. Op een transparante markt is slechts één prijs mogelijk, namelijk de laagste.
• vrije toe- en uittreding: er zijn geen belemmeringen om tot een markt toe te treden of eruit te stappen. De marktvorm van volkomen concurrentie komt in de praktijk niet voor. Er zijn wel markten die deze marktvorm benaderen, zoals een groenteveiling of de valutamarkt.
links
Prijsvorming op de markt (video 15 min.)
Volkomen concurrentie deel 1 (video 4 min.)
Volkomen concurrentie deel 2 (video 13 min.)
Volkomen concurrentie op lange termijn (video 10 min.)
Volkomen concurrentie: het tekenen van TK, TO, TCK, TW (video 7 min.)
Maximale winst (video 8 min.)
Kenmerken van de markt van volkomen concurrentie (uitlegvideo 13 min.)
Maximale winst op de markt van volkomen concurrentie (uitlegvideo 12 min.)
Begrippenlijst hoofdstuk 1
Hoofdstuk 2
Monopolie
Een monopolist is alleenheerser op een markt omdat hij de enige aanbieder is. Daarom kan hij in theorie zelf bepalen welke prijs hij vraagt voor zijn product. Toch is de macht van een monopolist beperkt. Als de monopolist de prijs te hoog vaststelt, zien sommige consumenten af van aankoop, waardoor de afzet van de monopolist terugloopt. De betalingsbereidheid van de consument is af te leiden uit de collectieve vraaglijn, dat is de vraaglijn van alle consumenten samen. De collectieve vraaglijn is tevens de prijsafzetlijn van de monopolist want hij geeft weer hoeveel de monopolist verkoopt bij verschillende prijzen.
links
Hoezo samen delen (achtergrondinformatie 13 min.)
Break-evenpunt (uitlegvideo 8 min.)
Afromen van consumentensurplus (uitlegvideo 7 min.)
Monopolist, prijszetter, schaalvoordelen (uitlegvideo 10½ min.)
Maximale winst en omzet van de monopolist (uitlegvideo 15 min.)
Begrippenlijst hoofdstuk 2
Hoofdstuk 3
Oligopolie en monopolistische concurrentie
Een oligopolistische markt is een markt waarop een beperkt aantal aanbieders actief zijn of hebben enkele aanbieders een relatief groot marktaandeel. Alleen bedrijven die op grote schaal produceren kunnen zich staande houden op een dergelijke markt.
Het aantal concurrenten bij oligopolie is klein. Daardoor heeft een actie van één bedrijf gevolgen voor de andere bedrijven. Er wordt dus gereageerd op acties van concurrenten.
Bij de marktvorm monopolistische concurrentie zijn er veel aanbieders en is het product heterogeen. Bedrijven proberen door productdifferentiatie een eigen klantenkring op te bouwen. Monopolistische concurrentie lijkt op monopolie, maar ook op volledige mededinging.
links
Samenwerken en onderhandelen (video 15 min.)
Clementie in kartelzaken (video 9 min.)
Markt en handelen (video 15 min.)
Prijsoorlog (video 15 min.)
Speltheorie (video 7 min.)
Spelboom (video 3 min.)
Speltheorie, simultaan spel, gevangenendilemma (uitlegvideo 13½ min.)
Oligopolie, kartelvorming, verzonken kosten (uitlegvideo 12 min.)
Markt van monopolistische concurrentie (uitlegvideo 8½ min.)
Speltheorie, beslisboom, sequentieel spel (uitlegvideo 14 min.)
Begrippenlijst hoofdstuk 3
Hoofdstuk 4
De markt levert niet altijd de juiste prijs
De overheid kan de prijsvorming op de markt onwenselijk vinden. Er is sprake van marktfalen. Als de overheid de prijs die tot stand is gekomen te hoog vindt, kan ze een maximumprijs instellen. Het kan ook zijn dat de overheid de prijs te laag vindt en producenten geen goed inkomen kunnen verdienen. Dan kan ze een minimumprijs instellen. Prijsregulering door de overheid verstoort het prijsmechanisme.
links
Overheidsingrijpen in prijsvorming (video 15 min.)
Maximum en mimimum prijs (www.economielokaal.nl)
Verlaging maximum roamingtarief (www.nu.nl)
Maximum- en minimumprijs (video 6 min.)
Wat is een cao? (FNV video 1,5 min.)
Flexwerkers (CBS video 0,5 min.)
Aantal vakbondsleden (CBS video 1 min.)
Maximum- en minimumprijs, arceren van surplus (uitlegvideo 10½ min.)
Prijsverhogende belasting, arceren van surplus (uitlegvideo 10½ min.)
Vakbond, free-ridergedrag, gevangenendilemma (uitlegvideo 8½ min.)
Begrippenlijst hoofdstuk 4
Hoofdstuk 5
Overheidsproductie en toezicht
Collectieve goederen zijn goederen waar behoefte aan is, maar die niet via de markt worden geleverd. De markt faalt bij de levering van deze goederen. De productie en levering van collectieve goederen hoort tot de kerntaken van de overheid. Met collectieve dwang via belastingheffing kan zij ervoor zorgen dat iedereen meebetaalt.
Sommige individuele goederen worden door de overheid geleverd, terwijl ze ook door de markt geleverd zouden kunnen worden. We spreken dan van quasi-collectieve goederen. De overheid doet dit om de toegankelijkheid te bevorderen of om de kwaliteit te bewaken. Onderwijs is een quasi-collectief goed in Nederland: kinderen hoeven niet te betalen om naar school te gaan.
De nadelige gevolgen van productie en consumptie, die niet in de prijs zijn opgenomen, noemen we negatieve externe effecten. De producent houdt bij zijn berekeningen alleen rekening met de interne of private kosten. Dat zijn de werkelijke uitgaven aan bijvoorbeeld de lonen en de grondstoffen. Voor de maatschappij als geheel behoren de externe kosten wel tot de kosten. De maatschappelijke kosten zijn de som van de interne en de externe kosten. Omdat producenten alleen te maken hebben met de interne kosten is er sprake van marktfalen: de producten worden te goedkoop aangeboden en er wordt maatschappelijke gezien teveel geproduceerd en geconsumeerd. Om de negatieve externe effecten tegen te gaan, is ingrijpen van de overheid nodig.
Er zijn ook positieve externe effecten, dat wil zeggen dat anderen van de productie profiteren zonder ervoor te betalen. Bij positieve externe effecten produceert de markt hierdoor te weinig. Als bij de productie of de consumptie externe effecten optreden spreken we dus van marktfalen.
links
Praktisch advies van overheid over uw rechten als consument (www.consuwijzer.nl)
Autoriteit Consument & Markt (www.acm.nl)
Autoriteit Financiële Markten (www.afm.nl)
Autoriteit Consument en Markt (video 2 min.)
Marktfalen, collectief bezit, collectieve goederen (uitlegvideo 9½ min.)
Extern effect, internaliseren van externe kosten (uitlegvideo 10 min.)
Begrippenlijst hoofdstuk 5
Hoofdstuk 6
Verantwoordelijkheid van bedrijven
Recyclen van mobieltjes is lucratief voor bedrijven omdat de elektronica, met name door het vele edelmetaal, waardevol is. Helaas zijn er nog geen structurele inleveracties voor afgedankte mobieltjes. In sommige winkels staan bakken waar oude mobieltjes kunnen worden ingeleverd, maar weinig klanten gooien daar hun oude mobiel in. Toch kunnen de mobieltjes verantwoord gerecycled worden en dat draagt bij aan een beter milieu.
Bedrijven streven naar winst, maar ze houden daarbij steeds meer rekening met het effect van hun activiteiten op mens en milieu. Dit wordt maatschappelijk verantwoord ondernemen genoemd. Bij Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) houden bedrijven rekening met de drie p’s: people, planet, profit.
• people: mensen binnen en buiten de onderneming;
• planet: de gevolgen voor het (leef)milieu;
• profit: de economische effecten op goederen en diensten.
Bij bedrijven die Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen gaat duurzaamheid van produceren voor de winstgevendheid op korte termijn. Duurzaam produceren betekent dat de productie van nu niet ten koste gaat van de productiemogelijkheden in de toekomst.
links
Duurzaam produceren (video 15 min.)
Fair Trade (www.fairtrade.nl)
Schone kleren campagne (www.schonekleren.nl)
Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (video 3 min.)
Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (video 5 min.)
De Duurzame Drukker perst zonder alcohol (video 3 min.)